Gıda fiyatlarında dünya ile makas iyice açıldı

Yaklaşık iki yıldır uygu­lanmakta olan sıkı pa­ra esaslı programın ilk yılında yükselişe devam eden enflasyon, iç tüketimi ve kurla­rı baskılayıcı önlemlerin etkisi­nin hissedilmesi ile son on bir aydır geriliyor. Ancak enflasyo­nun başlıca kaynağı olan gıda fi­yatları artış hızı görece yavaş­lamakla birlikte hala enflasyo­nist etki potansiyelini koruyor. Son bir yıldaki fiyat hareketle­ri, bu açıdan Türkiye’nin pan­demi sonrası başlayan dünya ile ayrışmasının büyük oranda de­vam ettiğini ortaya koyuyor.

2025’in ilk dört ayında dün­yada yaşanan radikal siyasi ge­lişmeler, küresel ticaret savaşla­rı, artan gerilim ve zirveye çıkan ekonomik kırılganlığa rağmen dünya gıda fiyatlarındaki artış yüzde 1’i bulmazken, aynı dö­nemde Türkiye’deki artış yüzde 15’e yaklaştı. Gıda fiyatlarında dünya-Türkiye makası son bir yılda 30 puana yakın açıldı.

Ayrışma bu yıl da devam etti

Türkiye İstatistik Kuru­mu’nun (TÜİK) tüketici fi­yat endeksine (TÜFE) göre gı­da fiyatlarının Türkiye’de aylık bazda yüzde 2,01 arttığı nisan­da, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre bir kısmı fiilen sıcak savaş yaşayan dünya ülkeleri ortala­masında yüzde 0,9’luk bir artış gösterdi.

TÜİK’in baz aldığı fiyatlara göre Türkiye’de gıda fiyat artı­şının yüzde 14,7 olduğu ocak-ni­san döneminde dünyadaki artış ise sadece yüzde 0,7 oldu. Dün­yada yaygın olarak ticareti ya­pılan gıda emtialarının ulusla­rarası fiyatlarındaki aylık deği­şimlerinin izlendiği FAO’nun Gıda Fiyat Endeksi’ne göre dün­yada fiyatlar bu yıl ocak ayında yüzde 2,1 düşüş kaydetmiş, şu­batta yüzde 1,5, mart ayında da yüzde 0,4 artmıştı.

Dünyada geri çekildi, Türkiye’de katlandı

Covid 19 pandemisi koşul­larında 2021’in son çeyreğin­de dünyada yükselişe geçen ve Rusya-Ukrayna savaşıyla iv­melenen gıda fiyatları Mart 2022’de en yüksük düzeyleri görmüştü. 2014-2016=100 baz­lı FAO Gıda Fiyat Endeksi anı­lan tarihte 159,7 ile tepe noktaya ulaşmıştı.

İzleyen dönemde sevk ve te­darik sıkıntılarının önem­li oranda ortadan kalkmasıy­la dünya genelinde düşüşe ge­çen dünya gıda fiyatlarında bazı aylar itibarıyla yükselişler ya­şansa da genel olarak aşağı yön­lü seyir izledi ve Nisan 2024 iti­barıyla 119,2’ye kadar inmişti. Endeksin Nisan 2025 itibarıy­la 128,3 olan değerine göre dün­yada gıda fiyatları son bir yılda da yüzde 7,6 artış kaydetti. Tür­kiye’de ise TÜİK’e göre gıda fi­yatlarındaki yıllık artış yüzde 36,09’a ulaştı.

Gıda fiyatlarının Nisan 2024 düzeyi her iki bazda da 100 ka­bul edildiğinde bu yıl aynı ay itibarıyla bu düzey Türkiye’de 136,09’a çıkarken, dünyada 107,63’e yükseldi. Buna göre sa­dece son bir yıldaki fiyat deği­şimlerine göre bile gıdada Tür­kiye ile dünya arasındaki makas 28,45 puan açıldı. Aradaki fark, özellikle geçen yıl ekimden iti­baren daha hızlı açılmaya başladı ve bu eğilim giderek ivme kazandı.

Pandemi sonrası derin ayrışma

Gıda fiyatlarını yüksel­ten pandemi döneminden çıkışla dünyada fiyatlar geri­lerken, bu süreçte hızlı fiyat ar­tışları devam eden Türkiye dün­ya ile negatif yönde ayrışmaya devam etti.

Gıda fiyatları için tepe nok­ta olarak Mart 2022 baz alınır­sa, FAO Gıda Fiyat Endeksi, son bir yıldaki yüzde 7,6’lık artışa rağmen bu yıl nisan itibarıyla o tarihteki düzeyinin hala yüzde 19,7 altında. TÜFE’ye göre Tür­kiye’de ise gıda fiyatları Mart 2022-Nisan 2025 arasında kü­mülatif olarak yüzde 300,2 art­mış bulunuyor. Buna göre dün­yada gıda, bazı aylarda arızi artışlar kaydetse de pan­demiden bu yana cid­di oranda ucuzlarken, Türkiye’de tam ter­sine bir süreç yaşan­dı. Pandemiden çıkı­şın üzerinden geçen yaklaşık 3 yıl­lık dönemde Türkiye’de gıda fiyatla­rı Ağustos 2024 dışın­da tüm ay­larda artış kaydetti.

Enflasyonun iki ana kaynağı

TÜFE’de 24,97 ile en yüksek ağırlığa sahip olan gıda ve alkolsüz içecekler grubundaki her yüzde 1’lik fiyat artışı genel enflasyonu 0,25 puan dolayında büyütüyor.

Nisanda aylık TÜFE artışı yüzde 3 olurken, gıdadaki aylık artışın yüzde 2,01’le bunun altında gelmesi, dezenflasyon yönünde olumlu bir gelişme. Ancak gıdadaki bu artış aylık manşet enflasyona 0,51 puan katkı yaptı. Nisandaki gelişmeye rağmen ilk dört ay itibarıyla gıda grubundaki fiyat artışı yüzde 13,36’lık manşet enflasyonun üzerinde gerçekleşti. Dört aydaki kümülatif enflasyonun yüzde 3,7’lik kısmı bu dönemde yüzde 14,7 artan gıda fiyatlarından kaynaklandı.

TÜFE bazında yıllık enflasyon nisan itibarıyla yüzde 37,86 olurken, yüzde 36,09’luk yıllık gıda enflasyonu bunun altında gerçekleşti. Son bir yıldaki enflasyona en büyük katkı, bu dönemde yüzde 74,07 artış yaşanan konut harcama grubundan geldi. Endekste yüzde 15,22 ağırlığa sahip olan konuttaki artış yıllık enflasyona 9,98 puan katkı yaptı.

Ancak gıda ve alkolsüz içecekler grubunda son bir yıldaki yüzde 36,09’luk artışın genel enflasyona katkısı da 9,21 puanla buna yakın gerçekleşti. Enflasyonu yükselten faktörler arasında gıdanın ikinci sıraya kayması, aylar itibarıyla kira artış tavanı olarak halen manşet enflasyonun çok üzerinde seyreden on iki aylık ortalamalara göre enflasyonun baz alınmasından kaynaklanıyor. Gıdadaki fiyat artışları ise görece hız kesmekle birlikte endeksteki ağırlığı dolayısıyla hala önemli boyutta enflasyonist etki yaratmaya devam ediyor.

Gıda fiyatları neden hızlı artıyor?

-Olumsuz iklim koşulları, sulu tarım ve teknik bilgi yetersizli­ği, yanlış arazi kullanımı, eroz­yon, sanayi, kentleşme gibi amaçlarla kullanım paralelin­de kaliteli tarım arazilerinin azalması gibi nedenlerle özel­likle bazı ürünlerde arz-talep dengesizliği.

-Kuraklık, sel gibi arızi du­rumlar yanında tarımsal üre­timdeki yapısal sorunların gıda arzını düşürerek fiyatların art­masına yol açması.

-Yaygın market zincirleri eliy­le piyasada ithal gıda ürünlerin payının yükseltilmesi.

-Dövizdeki yükselişlerin ithal ürünlerin fiyatlarına doğrudan yansıyarak gıda fiyatlarını artırması.

-Gübre, mazot gibi ta­rımsal girdi fiyatlarındaki artışların maliyetleri yük­selterek gıda fiyatlarına yansıması.

-Girdi maliyetlerinde­ki yükselişler nedeniyle üretimin finansmanın­da zorlanan çiftçilerin üretimi bırakması yü­zünden arz kaybı.

-Kura bağlı artan akaryakıt fiyat­ları dolayısıyla nakliye ve di­ğer maliyet­lerdeki artışla­rın tarım ürünle­rinde yüz­de 200’le­ri aşan tarla-mar­ket farkı­na yol aç­ması.

En yüksek yıllık artış yumurtada

TÜİK’in TÜFE kapsamındaki gıda ve alkolsüz içecekler ana harcama grubunda yer verdiği ürünler içinde son bir yılda en yüksek fiyat artışı yüzde 108,7 ile yumurtada gerçekleşti. Bunu yüzde 76,1’le taze meyveler, yüzde 70,7 ile toz kakao, yüzde 70,5’le çikolata ve şekerlemeler, yüzde 67,1’le kahve, yüzde 66 ile taze balık, yüzde 51,1’le ekmek izledi.

Kahvaltılık tahıl ürünleri yüzde 48,8, bisküvi, kek, kraker, yufka, baklava gibi fırıncılık ürünleri yüzde 48,1 ve taze sebzeler yüzde 44,1’le son bir yılda fiyatı en çok artan ilk on ürün arasında yer aldı. TÜFE’de gıda ve alkolsüz içecekler harcama grubunda yer alan 37 gıda ürünü içinde son bir yılda yüzde 5,4’le fiyatı gerileyen tek ürün tavuk eti olurken, diğer gıda ürünlerinde de yüzde 13,9’la yüzde 43,7 arasında fiyat artışları yaşandı.